یادگیری از مسیر “داستان و بازی” معجزه می‌کند

پژوهش‌های جدید در حوزه روانشناسی رشد کودک نشان می‌دهد که آموزش غیرمستقیم از طریق قصه، بازی و شعر، نه تنها توجه خردسالان را جلب می‌کند، بلکه به طور شگفت‌انگیزی باعث تقویت خلاقیت، مهارت حل مسئله و یادگیری عمیق‌تر در آنان می‌شود.

مهری رنجبر مدیر دبستان دکتر محمدحسین کیهانی در اسلامشهر با بیان این مطلب گفت: “روش‌های سنتی و مستقیم آموزش برای خردسالان اغلب بازدهی پایینی دارد و جای خود را به شیوه‌های نوین و غیرمستقیم داده‌اند. یادگیری از طریق ابزارهای جذابی مانند داستان‌گویی، بازی‌های گروهی، سرگرمی‌های تعاملی و شعر و قصه، به دلایل علمی متعددی بسیار مؤثرتر عمل می‌کند. این روش با بهره‌گیری از میل طبیعی کودکان به کشف و سرگرمی، آنان را در حین بازی به یادگیری تشویق می‌کند و انگیزه درونی آنان را افزایش می‌دهد.”

رنجبر که از تجربه فعالیت برای چند هزار کودک پیش‌دبستانی در دوران کرونا برخوردار است در ادامه افزود: “محتوای آموزشی که در قالب سرگرمی ارائه می‌شود، به‌صورت ناخودآگاه کودک را درگیر و متمرکز نگه می‌دارد و فرآیند یادگیری را برای او لذت‌بخش می‌کند. داستان‌ها و بازی‌های تخیلی، کودکان را به دنیایی جدید می‌برند و به آنان امکان می‌دهند تا نقش‌های مختلف را تجربه و با چالش‌های گوناگون روبرو شوند. این امر سنگ بنای پرورش “مهارت‌های حل مسئله و تفکر انتقادی” در آنان است.”

او در ادامه یادآور شد: “یادگیری از طریق الگوسازی نکته‌ای است که نباید از آن غافل شد. کودکان به طور طبیعی با شخصیت‌های داستان‌ها همذات‌پنداری می‌کنند. آنان از طریق مشاهده رفتارها، تصمیم‌ها و عواقب کارهای این شخصیت‌ها، ارزش‌های اجتماعی و مهارت‌های زندگی را به‌صورتی عمیق و ماندگار می‌آموزند”

به گفته این مدیر باسابقه، این یافته‌ها می‌تواند تحولی در طراحی برنامه‌های آموزشی دوره ابتدایی و به‌ویژه پیش‌دبستانی ایجاد کند و به والدین و مربیان کمک نماید تا با استفاده از روش‌هایی ساده اما هوشمندانه، شاهد رشد همه‌جانبه و لذت یادگیری در کودکان باشند.

کاردستی به کودک “من می‌توانم” را آموزش می‌دهد

بر پایهٔ تازه‌ترین یافته‌های روانشناسی مثبت‌نگر، تجربهٔ موفق ساخت یک کاردستی ساده، باوری ژرف به نام “خودکارآمدی” در کودک ایجاد می‌کند؛ باوری که سنگ بنای موفقیت‌های بزرگ‌تر فردا خواهد بود و متخصصان برای هدایت آن راهکارهایی علمی ارائه می‌دهند.

بهنوش بساک کاظمی مدیرعامل انجمن کودک خلاق، جامعه پویا معتقد است: “کارگاه‌های خلاقیت کودک امروز تنها مکان ساخت وسایل تزئینی نیستند، بلکه به آزمایشگاهی برای ساخت “انسان‌های باورمند” تبدیل شده‌اند. هر بار که کودکی موفق می‌شود با دستان خود یک ایده را به واقعیت تبدیل کند، مغز او یک پیام قدرتمند دریافت می‌کند: “تو توانایی انجام داری”. این تجربهٔ ملموس موفقیت، که روانشناسان از آن به عنوان “خودکارآمدی” یاد می‌کنند، سرمایه‌ای روانی است که کودک را برای مواجهه با چالش‌های پیچیده‌تر آینده، از حل مسائل ریاضی تا مدیریت روابط اجتماعی، مجهز می‌کند.”

این مربی باتجربه می‌افزاید: “نقش والدین و مربیان در این مرحله، تنها تشویق نیست، بلکه “هدایت هوشمندانه” این حس نوظهور است. وقتی کودکی در ساختن موفق می‌شود، این نقطهٔ آغاز است. باید او را به سمت موقعیت‌های تازه‌ای سوق داد که در آن‌ها نیز می‌تواند توانایی خود را بیازماید و ببیند. دعوت از او برای مشارکت در فعالیت‌های گروهی، درخواست ارائهٔ ایده برای برنامه‌های مدرسه یا حتی مسئولیت دادن در یک پروژهٔ خانوادگی کوچک، همگی به کودک این فرصت را می‌دهند که بفهمد “من می‌توانم” او تنها به دنیای هنر محدود نمی‌شود، بلکه در سایر عرصه‌های زندگی نیز جاری است.”

بساک کاظمی سپس تأکید کرد: “ما به همکاران خود همیشه تأکید می‌کنیم که هر کاردستی یک تمرین زندگی است. کودک در حین تا زدن کاغذ، تنها یک قایق نمی‌سازد؛ او در حال تمرین صبر، پیروزی بر شکست‌های مقطعی (پاره شدن کاغذ) و تجربهٔ لذت به ثمر رساندن یک کار است. این الگو در ذهن او ثبت می‌شود: اگر امروز توانستی این قایق را بسازی، فردا قطعاً قادر خواهی بود یک ایدهٔ بزرگ‌تر را به سرانجام برسانی.”

ایده‌پرداز برگزاری جشنواره قصه‌گویی محیط زیست در پایان گفت: “ارزش واقعی فعالیت‌های دست‌ورزی، در خروجی زیبای آن‌ها خلاصه نمی‌شود، بلکه در میراثی است که در ضمیر کودک باقی می‌گذارد: باوری ریشه‌دار که به او می‌گوید: “من می‌توانم… حتی اگر سخت باشد، حتی اگر بار اول موفق نشوم، حتی اگر دیگران کارم را بی‌عیب ندانند… من می‌توانم.” این باور، سوختی است که موتور تلاش و خلاقیت کودک را در تمام طول زندگی روشن نگاه خواهد داشت.”

صدای شاعر در گوش کودک؛ جادویی برای یادگیری و همدلی است

مجله کودک «پاپالو» با اقدامی خلاقانه، بخشی از شعرها و داستان‌های خود را با صدای شاعر یا قصه‌گو در اختیار نوآموزان قرار می‌دهد. این تجربه شنیداری تأثیرات عمیق و چندوجهی بر رشد عاطفی، زبانی و انگیزشی کودکان دارد.

دلارام حاجی ابوالحسن، فعال حوزه کودک و نوجوان و تسهیل‌گر مهارت‌های زندگی کودکان با بیان این مطلب گفت: “در روزگاری که صداها و تصاویر فراوانی ذهن کودک را درگیر می‌کنند، شنیدن شعر و قصه با صدای خود شاعر یا نویسنده می‌تواند تجربه‌ای متفاوت و معنادار برای نوآموزان رقم بزند. مجله پاپالو با در اختیار گذاشتن فایل‌های صوتی از آثارش، قدمی مهم در مسیر یادگیری زبانی و پرورش حسی کودکان برداشته است. این نوع تجربه شنیداری باعث ایجاد ارتباط عاطفی عمیق‌تر و موثر می‌شود. کودکان وقتی صدای واقعی شاعر یا قصه‌گو را می‌شنوند، راحت‌تر با احساسات موجود در متن، ارتباط برقرار می‌کنند و بهتر می‌توانند خود را جای شخصیت‌ها بگذارند.”

وی در ادامه افزود: “این فایل‌های صوتی با لحن، ریتم و تأکیدهای طبیعی گوینده، به تقویت مهارت شنیداری و افزایش تمرکز کودکان کمک می‌کند. برخلاف صدای یکنواخت یا بی‌احساس، صدای مؤلف اصلی، بار معنایی و احساسی بیشتری دارد که ذهن کودک را درگیر می‌کند. این تجربه، نوعی ادراک چندحسی برای کودک ایجاد می‌کند. وقتی کودک شعر را می‌شنود و همزمان تصویر آن را می‌بیند یا کلمات را دنبال می‌کند، یادگیری عمیق‌تری اتفاق می‌افتد و محتوای داستان یا شعر به شکل ماندگارتری در ذهن او ثبت می‌شود.”

دلارام حاجی ابوالحسن سپس با تأکید بر استفاده از صدای شاعر و قصه‌گو برای کودکان یادآور شد: “از دیگر مزایای این روش، تشویق کودک به تقلید و تمرین زبان است. کودکان با شنیدن تلفظ صحیح کلمات، ریتم طبیعی جملات و آهنگ زبان، به شکل غیرمستقیم مهارت‌های گفتاری و خواندن خود را ارتقا می‌دهند. در نهایت، صدای شاعر برای کودک حس ویژه‌ای دارد؛ تجربه‌ای خاص و الهام‌بخش که انگیزه او را برای مشارکت در یادگیری افزایش می‌دهد. این سبک آموزش، نمونه‌ای موفق از پیوند ادبیات کودک با فناوری و خلاقیت رسانه‌ای است.”

مجلات کودک؛ کلید طلایی تقویت پیوندهای عاطفی در خانواده

کارشناسان تربیتی و روانشناسان کودک بر این باورند که مجلات ویژه نوآموزان پیش‌دبستانی، نه‌تنها نقش بسزایی در تقویت مهارت‌های شناختی و زبانی کودکان ایفا می‌کنند، بلکه به‌عنوان پل ارتباطی میان کودک و والدین، فضایی گرم و صمیمی برای گفت‌وگو و رشد عاطفی خلق می‌کنند.

رویا فرهاد صفت، کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی و آموزگار پایه اول دبستان فرزانه در همدان با بیان این نکته در باره اهمیت مجلات کودک و نقش تأثیرگذار این گروه از نشریه‌ها گفت: “تحقیقات نشان می‌دهد که کودکان در سنین پیش‌دبستانی، به‌ویژه در بازه سنی ۳ تا ۶ سال، از انعطاف‌پذیری ذهنی بالایی برخوردارند و یادگیری مفاهیم جدید در این سنین، تأثیری ماندگار بر رشد شناختی و عاطفی آن‌ها دارد. مجلات کودک همچون نشریه پاپالو با ترکیب جذاب تصاویر، داستان‌های کوتاه، شعر و بازی‌های آموزشی، به پنج دلیل اصلی به یکی از ضروری‌ترین ابزارهای تربیتی تبدیل شده‌اند:

۱. آماده‌سازی روان‌شناختی برای ورود به مدرسه
کودکانی که پیش از ورود به مدرسه با مجلات کودک تعامل داشته‌اند، به‌دلیل تقویت مهارت‌هایی مانند دقت، تمرکز و درک مطلب، با چالش‌های کمتری در کلاس اول مواجه می‌شوند. این مجلات با معرفی مفاهیم پایه به‌صورت غیرمستقیم، اضطراب ناشی از فضای جدید مدرسه را کاهش می‌دهند.

۲. ایجاد علاقه به یادگیری و تقویت کنجکاوی
کودک به‌طور طبیعی موجودی کنجکاو است، اما این کنجکاوی نیاز به محرک‌های جذاب دارد. مجلات کودک با طرح موضوعات متنوع و سرگرم‌کننده، اشتیاق به کشف دنیای اطراف را در کودک بیدار می‌کنند و او را به یادگیری مشتاق می‌سازند.

۳. غنی‌سازی دایره واژگان و مهارت‌های زبانی
کودکانی که در معرض واژگان جدید قرار می‌گیرند، در سال‌های آینده عملکرد بهتری در درک مفاهیم درسی و بیان احساسات خود دارند. مجلات کودک با ارائه داستان‌های ساده و شعرهای ریتمیک، به‌صورت ناخودآگاه گنجینه لغات کودک را گسترش می‌دهند.

۴. تقویت تفکر خلاق و مهارت‌های حل مسئله
بخش‌هایی مانند پازل، معماهای تصویری و داستان‌های ناتمام، ذهن کودک را به چالش می‌کشند و او را تشویق می‌کنند تا راه‌حل‌های جدیدی را تجربه کند. این فرآیند، پایه‌های تفکر انتقادی و خلاقیت را در سال‌های آینده تقویت می‌کند.

۵. نهادینه‌کردن عادت مطالعه از کودکی
کودکی که از همان سال‌های نخست زندگی با کتاب و مجله مأنوس باشد، در نوجوانی و بزرگسالی نیز مطالعه را به‌عنوان یک فعالیت لذت‌بخش می‌پذیرد. این عادت، نه‌تنها عملکرد تحصیلی، بلکه رشد فرهنگی و اجتماعی او را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.

داستان‌گویی و نقش‌آفرینی؛ کلید طلایی رشد خلاقیت در نوآموزان

یک مربی مجرب در حوزه کودکان پیش دبستانی اعتقاد دارد داستان‌گویی و نقش‌آفرینی از مؤثرترین روش‌ها برای پرورش خلاقیت و مهارت‌های اجتماعی کودکان است.

نسیم آیینه دار مربی منطقه ۵ آموزش و پرورش تهران در باره ارتباط بین قصه‌گویی و ارتباط آن با پرورش خلاقیت نوآموزان می‌گوید: “داستان‌گویی و نقش‌آفرینی فرصتی استثنایی برای رشد خلاقیت کودکان فراهم می‌آورد. وقتی کودکان تشویق می‌شوند داستان‌های خود را خلق کنند و شخصیت‌های مختلف را بازی کنند، نه تنها مهارت‌های زبانی آنان تقویت می‌شود، بلکه یاد می‌گیرند چگونه از احساسات و حواس خود در بیان داستان استفاده کنند. شروع با داستان‌های ساده و شناخته شده می‌تواند اعتمادبه‌نفس کودکان را برای خلق داستان‌های جدید افزایش دهد.”

او در ادامه به موضوع گفتگو با کودکان پرداخته و می‌افزاید: “بحث و گفتگو درباره احساسات پس از اجرای نمایش نیز نقش مهمی در رشد عاطفی کودکان دارد. این گفتگوها به کودکان کمک می‌کند تا احساسات خود و دیگران را بهتر درک کنند و یاد بگیرند چگونه این احساسات را در موقعیت‌های مختلف مدیریت کنند. مربیان می‌توانند با پرسش‌های هدفمند، کودکان را به تفکر درباره تجربیات خود ترغیب کنند.”

آیینه‌‌دار در ادامه یادآور شد: “تشویق به خودبیانی و خلاقیت نیز از دیگر جنبه‌های مهم نمایش‌های خلاقانه است. وقتی به کودکان اجازه داده می‌شود احساسات و ایده‌های خود را از طریق نقاشی، آواز و بازی‌های نمایشی بیان کنند، نه تنها اعتمادبه‌نفس آنان افزایش می‌یابد، بلکه مهارت‌های حل مسئله و تفکر انتقادی آنان نیز تقویت می‌شود. این روش‌ها به ویژه برای کودکانی که در بیان کلامی احساسات خود مشکل دارند، بسیار مفید است.”