نقاشی؛ زبان بی‌کلام کودکان برای بیان احساسات در دل بحران‌ها

در دنیای پرهیاهوی امروز که کودکان نیز از فشارها و استرس‌های مختلف در امان نیستند، “نقاشی” به عنوان زبانی صلح‌آمیز، آرام و در عین حال قدرتمند، می‌تواند ابزاری مؤثر برای تخلیه و بیان احساسات ناپیدای کودکان باشد.

جمیله آقازاده، کارشناس هنر‌درمانی، در گفت‌وگویی با سایت تربیت و یادگیری به بررسی اثرات مثبت نقاشی بر سلامت روان کودکان پرداخت. او با اشاره به اهمیت نقاشی در فرآیند رشد عاطفی و ارتباطی کودکان در شرایط نگرانی و بحران گفت: “کودکان در شرایط استرس‌زا، معمولاً در بیان کلامی احساسات خود با مشکل روبه‌رو هستند. نقاشی به آن‌ها این امکان را می‌دهد تا هیجانات ناخوشایند مانند خشم، غم و ترس را از طریق رنگ‌ها، اشکال و خطوط به تصویر بکشند.”

وی افزود: “زمانی که کودک تحت فشار روحی قرار می‌گیرد، اغلب توانایی تنظیم هیجانات خود را از دست می‌دهد. هنر‌درمانی، به‌ویژه نقاشی، به کودک کمک می‌کند تا نه‌تنها احساساتش را شناسایی و بازتاب دهد، بلکه با آن‌ها ارتباطی سالم‌تر و عمیق‌تر برقرار کند.”

آقازاده با تأکید بر اینکه هنر نوعی بیان غیرکلامی مؤثر است، ادامه داد: “هنر ابزار فوق‌العاده‌ای برای بیان احساساتی است که شاید در قالب واژه‌ها نگنجند. کودک با خلق آثار هنری، نه‌تنها هیجان‌های خود را تخلیه می‌کند بلکه راهی برای کنترل آن‌ها می‌یابد و به نوعی به سازگاری روانی بهتری دست پیدا می‌کند.”

این کارشناس حوزه روانشناسی در بخش دیگری از سخنانش گفت: “نقاشی، اعتماد به نفس و خودباوری را در کودک افزایش می‌دهد. همچنین می‌تواند تفکر خلاقانه و قدرت تخیل او را پرورش دهد، که این خود عامل مؤثری در بهبود روابط اجتماعی و آمادگی برای برقراری ارتباط با دیگران است.”

او در پایان تأکید کرد: “مسیر استفاده از نقاشی برای رشد روانی کودک باید هدفمند و با هدایت مربی یا والدین همراه باشد تا کودک در محیطی امن و حمایتی، احساساتش را بدون ترس و قضاوت بیان کند. در چنین شرایطی، نقاشی نه فقط یک سرگرمی، بلکه ابزاری برای رشد روانی، شناخت خود و برقراری ارتباطی عمیق‌تر با جهان پیرامون کودک خواهد بود. نقاشی، بیش از آنکه فقط بازی با رنگ‌ها باشد، مسیری است برای شفای روح و ساختن پلی از احساسات خاموش به سمت درک و ارتباط. کودکی که می‌آموزد با رنگ حرف بزند، روزی با دل سخن خواهد گفت.”

پاپالو، فایل‌های صوتی و توانایی به خاطر سپردن و بازگو کردن

کارشناسان آموزشی و روانشناسان کودک تأکید می‌کنند که استفاده از فایل‌های صوتی شعر و قصه در مجلات تخصصی کودک مانند “پاپالو” می‌تواند تحولی اساسی در تقویت مهارت‌های شناختی، زبانی و عاطفی کودکان پیش‌دبستانی ایجاد کند. این روش یادگیری چندحسی، امروزه به عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای آماده‌سازی نوآموزان برای ورود به دبستان شناخته می‌شود.

رویا فرهادصفت، روانشناس کودک و مربی با سابقه آموزشی، در گفت‌وگویی با سایت مرکز تربیت و یادگیری کودک به بررسی تأثیرات عمیق فایل‌های صوتی شعر و قصه در مجلات کودک پرداخت. به گفته این مربی و معلم باتجربه، ویژگی منحصربه‌فرد مجله “پاپالو” در ارائه محتوای صوتی همراه با متن و تصویر، آن را به ابزاری استثنایی برای رشد همه‌جانبه کودکان تبدیل کرده است.

فرهادصفت شش مزیت کلیدی این روش آموزشی را اینگونه برشمرد:
۱. تقویت مهارت شنیداری و تمرکز
“گوش دادن فعال به داستان‌ها و شعرها، پایه‌ای اساسی برای یادگیری زبان و دنبال کردن دستورالعمل‌های آموزشی در کلاس درس است. کودکانی که این مهارت را پرورش داده‌اند، در درک مفاهیم درسی موفق‌تر عمل می‌کنند.”
۲. بهبود درک مطلب و داستان‌پردازی:
“وقتی کودک بارها به یک داستان گوش می‌دهد، به تدریج توانایی درک پیرنگ داستان، ترتیب وقایع و روابط علت و معلولی را کسب می‌کند. این مهارت برای موفقیت در تمام دروس، به ویژه ادبیات و علوم حیاتی است.”
۳. آموزش تلفظ صحیح و آهنگ زبان:
“در محیط‌های دوزبانه یا خانواده‌هایی که لهجه محلی دارند، شنیدن تلفظ استاندارد از طریق فایل‌های صوتی می‌تواند به شکل‌گیری صحیح مهارت‌های زبانی کمک شایانی کند.”
۴. تقویت حافظه شنیداری و توانایی بازگویی:
“کودکانی که به طور منظم به محتوای صوتی گوش می‌دهند، به مرور توانایی به خاطر سپردن و بازگو کردن داستان‌ها را پیدا می‌کنند. این مهارت پایه‌ای برای یادگیری املا و بیان شفاهی است.”
۵. افزایش انگیزه و مشارکت در یادگیری:
“فایل‌های صوتی با ایجاد جذابیت و تنوع، یادگیری را به تجربه‌ای لذت‌بخش تبدیل می‌کنند. کودکانی که با شوق و اشتیاق یاد می‌گیرند، مطالب را عمیق‌تر و ماندگارتر فرا می‌گیرند.”
۶. پاسخگویی به سبک‌های مختلف یادگیری:
“هر کودک سبک یادگیری منحصر به فردی دارد. فایل‌های صوتی به ویژه برای کودکانی که یادگیرندگان شنیداری هستند، امکان یادگیری مؤثرتر را فراهم می‌آورد.”

این روانشناس و معلم پایه اول دبستان فرزانه در همدان همچنین به مزایای ویژه این روش برای کودکان با نیازهای خاص اشاره کرد و افزود: “برای کودکانی که تأخیر زبانی دارند یا در محیط‌های دوزبانه بزرگ می‌شوند، شنیدن مکرر شعرها و قصه‌های استاندارد می‌تواند به عنوان یک جلسه گفتاردرمانی غیرمستقیم عمل کند.”

فرهادصفت در پایان تأکید کرد: “امروزه ثابت شده است کودکانی که به طور منظم با محتوای صوتی آموزشی تعامل دارند، نه تنها در مهارت‌های زبانی، بلکه در درک مفاهیم ریاضی و علوم نیز عملکرد بهتری نشان می‌دهند، چرا که پایه‌های شنیداری و تمرکزی قوی‌تری دارند.”

کاردستی، انگیزه‌ای برای کشف با هماهنگی دست و ذهن کودک است

کودک در سنین ۵ و ۶ سالگی نه تنها به کاردستی بلکه به اکتشاف علاقه‌مند است و این بخاطر کشف و شهود است. یعنی او دوست دارد با هماهنگی ذهن و  دست، دنیای پیرامونش را لمس کند و کاردستی به بخشی از این خواسته کودک پاسخ می‌دهد.

وجیهه عینعلی مدرس و مربی کارگاه هنر و خلاقیت با بیان این مطلب گفت: “بنابراین مربی با در نظر گرفتن این موضوع می‌تواند این فرصت را فراهم کند تا کودک در حین انجام کاردستی، آنچه را در ذهن دارد با دستانش بسازد، حتی اگر اشتباه و از نظر مربی بی‌شکل و شمایل است. این در حالی است که همین کاردستی از نظر نوآموز یک ابداع و خلاقیت ارزشمند به شمار می‌رود. نکته مهم این است که دست ساخته کودک نباید هیچ وقت مورد نقد و بررسی منفی قرار بگیرد زیرا باورهای او را در مورد توانایی‌هایش از بین خواهد برد.”

عینعلی که از سابقه نویسندگی در نشریات مختلف کودکان و تألیف کتاب برای این مخاطبان هم برخوردار است می‌گويد: “من در یکی از فعالیت‌هایم برای بچه‌ها، اجزای بدن حیوانات را با کاغذ در خانه درست می‌کردم و بعد آنها را رنگ می‌کردم و سپس آنها را در تعداد زیاد آماده کرده و در کلاس در اختیار بچه‌ها قرار می‌دادم تا آنها از کنار هم گذاشتن این اجزا مانند، بدن، دست، پا و سر حیواناتی مثل فیل، زرافه و غیره شروع به ساختن حیوانات کنند. نکته جالب ماجرا اینجا بود که بچه‌ها گاهی از ترکیب اجزای بدن حیوانات مختلف یک شکل جدید ایجاد می‌کردند و خودشان از آن لذت می‌بردند. ساختن این حیوانات عجیب و بامزه برای آنان جالب بود. بچه‌ها با دیدن تصویر واقعی همان حیوانات کل مورد نظر را می‌ساختند اما این بازی برای آنان شگفت انگیزتر بود.”

او در ادامه به ساخت کاردستی با امکاناتی غیر از کاغذ و مقوا اشاره کرد و افزود: “اولین گام در برگزاری کارگاه کاردستی این است که مربی باید بافت‌ها  را به درستی بشناسد و ذهن کودک را برای استفاده از آن مواد به درستی هدایت کند. اگر چنین شناختی داشته باشیم، آن وقت است که می‌توان با پوست میوه، انواع برگ، چوب و یا حتی خمیر بازی،کاموا، سنگ و گل هم کاردستی درست کنیم.”

وی در خصوص انجام فعالیت‌ها به صورت جمعی نیز یاداور شد: “در کارگاه‌هایی که بچه‌ها به صورت گروهی و با هم کار می‌کنند آنان خیلی خوب می‌توانند با هم ارتباط برقرار کرده و از همدیگر یاد بگیرند و بچه‌هایی که گوشه‌گیر و منزوی هستند نیز در گروه فعال می‌شوند. کودکان خجالتی و کم حرف در فعالیت‌های گروهی آرام آرام با دیگران همراه می‌شوند و پس از مدتی خلاقیت‌های خود را بروز می‌دهند. نکته جالب ماجرا اینجاست که کودکان خجالتی و دارای استرس در جمع‌های دوستانه حالت و استرس خود را گم می‌کنند و فضا از حالت آموزشی برای آنان به یک شکل تفریحی تبدیل می‌شود از انجام هر فعالیتی لذت می‌برند و به صورت غیر مستقیم در حال یادگیری هستند.”

اشتباه در کاردستی، بخشی طبیعی از فرایند یادگیری است

در دنیای امروز که توجه به رشد همه‌جانبه کودکان بیش از پیش اهمیت یافته است، کاردستی به عنوان یکی از ابزارهای مؤثر در پرورش مهارت‌های حرکتی و خلاقیت کودکان شناخته می‌شود.

به گفته لیلا جمالی مسئول دوره ابتدایی مجتمع آموزشی حضرت جوادالائمه (ع) شهر یزد این فعالیت‌ها نه تنها به تقویت مهارت‌های ظریف حرکتی کمک می‌کنند، بلکه بستری برای شکوفایی خلاقیت و اعتماد به نفس کودکان را فراهم می‌آورند. او معتقد است: “کاردستی برای کودکان ۵ و ۶ ساله ابزاری عالی برای تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف است. فعالیت‌هایی مانند برش با قیچی، چسباندن و رنگ‌آمیزی نه تنها عضلات کوچک دست و انگشتان را تقویت می‌کنند، بلکه هماهنگی بین چشم و دست را نیز بهبود می‌بخشند. استفاده از مواد مختلف مانند کاغذ، چسب، قیچی و رنگ، کودکان را در موقعیت‌های متنوعی قرار می‌دهد که به افزایش تمرکز و هماهنگی کلی بدن آن‌ها منجر می‌شود. این مهارت‌ها به مرور زمان در زمینه‌های دیگری مانند نوشتن و انجام فعالیت‌های روزمره نیز تأثیرگذار خواهند بود. علاوه بر این، کاردستی به کودکان کمک می‌کند تا خلاقیت خود را پرورش دهند و با خلق آثار جدید، اعتماد به نفس خود را افزایش دهند. این فرایند نه تنها به رشد فردی کودک کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز انجام پروژه‌های خلاقانه در آینده خواهد بود.”

وی که از سال‌ها تجربه آموزش و مدیریت در پایه‌های مختلف ابتدایی برخوردار است در ادامه افزود: “برای آنکه کودکان بتوانند ایده‌های خلاقانه خود را در کاردستی به کار ببرند، ایجاد فضایی آزاد و بدون قضاوت ضروری است. کودکان باید احساس کنند که می‌توانند بدون ترس از اشتباه، ایده‌های خود را بیان و اجرا کنند. استفاده از مواد متنوع مانند کاغذ، چسب، رنگ و مقوا به کودکان این امکان را می‌دهد تا به روش‌های مختلف آزمایش کنند و راه‌حل‌های جدیدی را کشف نمایند. طرح سوالات باز و تشویق کودکان به تفکر عمیق‌تر درباره ایده‌هایشان، آن‌ها را به خلق آثار منحصربه‌فرد ترغیب می‌کند. همچنین، تشویق و تأیید دستاوردهای کوچک، حتی اگر کامل نباشند، اعتماد به نفس کودکان را تقویت کرده و آن‌ها را به ادامه فرایند خلاقیت تشویق می‌کند. ایجاد محیطی مثبت و حمایتی که در آن اشتباهات بخشی طبیعی از فرایند یادگیری هستند، کودکان را به اکتشاف و تجربه‌های جدید ترغیب می‌کند.”

جمالی که کارشناسی ارشد مدیریت و روانشناسی دارد در خصوص تأثیر کاردستی بر تربیت و یادگیری کودکان می‌افزاید: “تشویق کودکان به استفاده از ایده‌های خلاقانه در کاردستی، مهارت‌های حل مسئله و تفکر انتقادی آن‌ها را تقویت می‌کند. این فعالیت‌ها نه تنها اعتماد به نفس و خودباوری کودکان را افزایش می‌دهند، بلکه مهارت‌های اجتماعی مانند بیان ایده‌ها و تعامل با دیگران را نیز بهبود می‌بخشند. در نهایت، کاردستی به کودکان کمک می‌کند تا به صورت مستقل فکر کنند، خلاقیت خود را پرورش دهند و انگیزه یادگیری را در خود افزایش دهند.”

به گفته این مربی با تجربه، کاردستی نه تنها یک فعالیت سرگرم‌کننده، بلکه ابزاری قدرتمند برای رشد همه‌جانبه کودکان است. با تشویق کودکان به مشارکت در این فعالیت‌ها، می‌توانیم نسلی خلاق، مستقل و با اعتماد به نفس پرورش دهیم که آماده مواجهه با چالش‌های آینده هستند.

این قصه‌ها را برای کودکان نخوانید!

روان‌شناسان کودک و مربیان حوزه تربیت و یادگیری توصیه می‌کنند برخی قصه‌ها می‌توانند تأثیرات منفی عمیقی بر روان کودکان داشته باشند. اما چه نوع داستان‌هایی برای کودکان نامناسب هستند و چگونه می‌توان جایگزین‌های سالمی برای آن‌ها یافت؟

طاهره گرمسیری داور جشنواره ملی قصه‌گویی محیطزیست که در اهواز برگزار شد در همین ارتباط به سایت تربیت و یادگیری کودک درباره قصه‌های نامناسب برای کودکان هشدار داد و گفت: “برخی داستان‌ها به‌ظاهر ساده هستند، اما می‌توانند اضطراب و ترس را در کودکان تشدید کنند. قصه‌هایی با موضوعات ترسناک، خشونت‌آمیز یا پایان‌های ناراحت‌کننده مانند مرگ، جدایی یا تنبیه، می‌توانند تأثیرات مخربی بر روحیه کودکان داشته باشند.”

وی که بیش از سه دهه تجربه فعالیت در حوزه کودکان در استان‌های مختلف را دارد تأکید کرد: “کودکان در سن پیش‌دبستانی به داستان‌هایی نیاز دارند که به آن‌ها احساس امنیت و امیدواری بدهد. پایان یک قصه باید مثبت و الهام‌بخش باشد تا کودک با حس خوبی داستان را ترک کند. همچنین، محتوای قصه باید با سن و درک کودک سازگاری داشته باشد تا موجب سردرگمی یا نگرانی او نشود.”

این کارشناس در ادامه به راه‌حل‌های جایگزین اشاره کرد: “به‌جای قصه‌های ترسناک یا غمگین، می‌توان از داستان‌های تخیلی با شخصیت‌های حیوانات سخنگو، ماجراهای علمی ساده یا قصه‌های ریتمیک همراه با شعر استفاده کرد. این نوع داستان‌ها نه‌تنها جذاب‌تر هستند، بلکه به رشد خلاقیت و مهارت‌های زبانی کودکان نیز کمک می‌کنند.”

وی همچنین به قابلیت ترکیب قصه و بازی اشاره کرد و افزود: “قصه‌گویی تنها محدود به روایت یک داستان نیست. مربیان و والدین می‌توانند با طراحی بازی‌های مرتبط با محتوای قصه، فضایی شاد و تعاملی برای کودکان ایجاد کنند. این روش نه‌تنها به تقویت مهارت‌هایی مانند اعتمادبه‌نفس و تصمیم‌گیری کمک می‌کند، بلکه علاقه کودکان به شنیدن داستان‌های جدید را نیز افزایش می‌دهد.”

در پایان، این مربی خاطرنشان کرد: “قصه‌گویی یک فرصت طلایی برای ارتباط با کودکان است، اما باید هوشمندانه و با آگاهی از نیازهای روانی آن‌ها انجام شود. انتخاب داستان‌های مناسب و پرهیز از محتواهای نامناسب، تضمین‌کننده تأثیر مثبت قصه‌ها بر رشد عاطفی و اجتماعی کودکان است.”