این قصه‌ها را برای کودکان نخوانید!

روان‌شناسان کودک و مربیان حوزه تربیت و یادگیری توصیه می‌کنند برخی قصه‌ها می‌توانند تأثیرات منفی عمیقی بر روان کودکان داشته باشند. اما چه نوع داستان‌هایی برای کودکان نامناسب هستند و چگونه می‌توان جایگزین‌های سالمی برای آن‌ها یافت؟

طاهره گرمسیری داور جشنواره ملی قصه‌گویی محیطزیست که در اهواز برگزار شد در همین ارتباط به سایت تربیت و یادگیری کودک درباره قصه‌های نامناسب برای کودکان هشدار داد و گفت: “برخی داستان‌ها به‌ظاهر ساده هستند، اما می‌توانند اضطراب و ترس را در کودکان تشدید کنند. قصه‌هایی با موضوعات ترسناک، خشونت‌آمیز یا پایان‌های ناراحت‌کننده مانند مرگ، جدایی یا تنبیه، می‌توانند تأثیرات مخربی بر روحیه کودکان داشته باشند.”

وی که بیش از سه دهه تجربه فعالیت در حوزه کودکان در استان‌های مختلف را دارد تأکید کرد: “کودکان در سن پیش‌دبستانی به داستان‌هایی نیاز دارند که به آن‌ها احساس امنیت و امیدواری بدهد. پایان یک قصه باید مثبت و الهام‌بخش باشد تا کودک با حس خوبی داستان را ترک کند. همچنین، محتوای قصه باید با سن و درک کودک سازگاری داشته باشد تا موجب سردرگمی یا نگرانی او نشود.”

این کارشناس در ادامه به راه‌حل‌های جایگزین اشاره کرد: “به‌جای قصه‌های ترسناک یا غمگین، می‌توان از داستان‌های تخیلی با شخصیت‌های حیوانات سخنگو، ماجراهای علمی ساده یا قصه‌های ریتمیک همراه با شعر استفاده کرد. این نوع داستان‌ها نه‌تنها جذاب‌تر هستند، بلکه به رشد خلاقیت و مهارت‌های زبانی کودکان نیز کمک می‌کنند.”

وی همچنین به قابلیت ترکیب قصه و بازی اشاره کرد و افزود: “قصه‌گویی تنها محدود به روایت یک داستان نیست. مربیان و والدین می‌توانند با طراحی بازی‌های مرتبط با محتوای قصه، فضایی شاد و تعاملی برای کودکان ایجاد کنند. این روش نه‌تنها به تقویت مهارت‌هایی مانند اعتمادبه‌نفس و تصمیم‌گیری کمک می‌کند، بلکه علاقه کودکان به شنیدن داستان‌های جدید را نیز افزایش می‌دهد.”

در پایان، این مربی خاطرنشان کرد: “قصه‌گویی یک فرصت طلایی برای ارتباط با کودکان است، اما باید هوشمندانه و با آگاهی از نیازهای روانی آن‌ها انجام شود. انتخاب داستان‌های مناسب و پرهیز از محتواهای نامناسب، تضمین‌کننده تأثیر مثبت قصه‌ها بر رشد عاطفی و اجتماعی کودکان است.”

آموختن در قالب گردش علمی، کودکان را عاشق یادگیری نگه می‌دارد

یک کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی معتقد است، کودکانی که مفاهیم علمی را در قالب گردش علمی و بازی تجربه می‌کنند، نه‌تنها بهتر یاد می‌گیرند، بلکه برای همیشه عاشق یادگیری می‌مانند!

فاطمه سادات سجادی نیا، دانش‌آموخته روانشناسی تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی و مربی پیش‌دبستانی در گفت‌وگو با سایت مرکز تربیت و یادگیری کودک با بیان این مطلب از تأثیر شگفت‌انگیز گردش‌های علمی در تربیت کودکان سخن به میان آورد و افزود: “کودکان در سنین پایین زمانی بهتر یاد می‌گیرند که مفاهیم را با حواس پنجگانه خود تجربه کنند. گردش علمی فقط یک تفریح نیست، بلکه یک ضرورت آموزشی است. وقتی کودک یک برگ را لمس می‌کند، یک سنگ را برمی‌دارد یا تغییر فصل‌ها را از نزدیک می‌بیند، این تجربیات در حافظه هیجانی او ثبت می‌شود و ماندگاری یادگیری را تا ده‌ها برابر افزایش می‌دهد.”

این مربی که از،سابقه تدریس در دوره ابتدایی هم برخوردار است در ادامه تاکید کرد: “گردش‌های علمی می‌توانند حتی هیجان‌های منفی کنترل‌شده مثل تحمل ابهام یا ترس موقت را هم شامل شود که این خود عاملی برای تقویت روحیه پژوهشگری در کودکان است. خانواده‌ها و مربیان می‌توانند با برنامه‌ریزی هوشمندانه، هر گردش معمولی را به یک آزمایشگاه سیار تبدیل کنند؛ جایی که کودکان نه‌تنها دانش‌آموز، بلکه کاشفان کوچکی باشند که دنیا را با دست‌های خود می‌آزمایند.”

وی در پایان گفت: “در عصری که کودکان با انبوهی از محرک‌های دیجیتال احاطه شده‌اند، تجربیات ملموس و واقعی می‌تواند کلید پرورش نسل آینده دانشمندان و مخترعان باشد.”

قصه‌گویی خلاقانه؛ شاه‌کلید جذب کودکان پیش‌دبستانی

کارشناسان آموزشی تأکید می‌کنند قصه‌گویی هنری است که می‌تواند همزمان هم دنیایی از لذت برای کودکان خلق کند و هم ابزاری مؤثر برای آموزش مهارت‌های زندگی باشد.  اما چگونه می‌توان این تجربه را برای نوآموزان پیش‌دبستانی به شکلی جذاب و مؤثر طراحی کرد؟

طاهره گرمسیری کارشناس ارشد علوم تربیتی (آموزش ابتدایی) و مربی مجرب و با سابقه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در گفت‌وگو با سایت مرکز تربیت و یادگیری کودک با بیان این نکته که  قصه‌گویی  پل ارتباطی مؤثری بین مربی و کودک است گفت: “برای اینکه قصه‌گویی برای کودکان جذاب باشد، باید چند عامل کلیدی را در نظر گرفت. قصه باید متناسب با سن کودک انتخاب شود، طولانی نباشد و در فضایی مناسب و دوست‌داشتنی روایت شود. استفاده از صدای رسا، لحن پویا و بیان گیرا از دیگر عوامل مهم در جذب مخاطب خردسال است.”

وی افزود: ” یک قصه‌گوی خوب باید بتواند با کلمات، تصاویر ذهنی روشنی برای کودک خلق کند. قصه‌هایی که فراز و فرودهای جذاب دارند، تأثیر بیشتری روی کودکان می‌گذارند. همچنین، بهره‌گیری از خلاقیت در اجرا، مانند تغییر صدا برای شخصیت‌های مختلف یا استفاده از حرکات دست و بدن، می‌تواند قصه‌گویی را به تجربه‌ای فراموش‌نشدنی تبدیل کند.”

وی که از سه دهه تجربه کار با کودکان در استان‌های خوزستان، اصفهان و البرز برخوردار است معتقد است: “قصه‌گویی تنها یک فعالیت تفریحی نیست، بلکه ابزاری آموزشی است که مهارت‌های شنیداری، فن بیان و حتی ارتباطات اجتماعی کودکان را تقویت می‌کند.”

او خاطرنشان کرد: “وقتی کودکان به قصه گوش می‌دهند، یاد می‌گیرند چگونه تمرکز کنند، چگونه کلمات را به خاطر بسپارند و حتی چگونه داستان‌های خود را بازگو کنند. این فرآیند به رشد شناختی و عاطفی آن‌ها کمک شایانی می‌کند.”

در پایان، این کارشناس آموزشی به نقش قصه در ترغیب کودکان به کتابخوانی اشاره کرد و یاداور شد: “کودکی که با دنیای قصه‌ها آشنا می‌شود، به‌طور طبیعی به سمت کتاب‌ها جذب می‌شود. قصه‌های خوب مانند غذای مقوی برای روح کودک هستند و پایه‌های یادگیری مادام‌العمر را در آن‌ها می‌سازند.”

یادگیری از طریق رسانه‌های چاپی برای خردسالان مؤثرتر است

مربیان و کارشناسان آموزشی تأکید می‌کنند مجلات تخصصی کودکان نه‌تنها ابزاری جذاب برای یادگیری هستند، بلکه می‌توانند پایه‌های کتابخوانی را از سنین پایین در کودکان نهادینه کنند. اما والدین و مربیان باید بدانند که چه ویژگی‌هایی، مجلات کودکانه را به رسانه‌ای منحصربه‌فرد تبدیل می‌کند.

فریده گل‌حسنی مدیر کتابخانه عمومی ادیب بجنوردی در روستای گریوان شهرستان بجنورد استان خراسان شمالی در باره اهمیت مجلات تخصصی ویژه نوآموزان ۴ تا ۶ ساله می‌گوید: “مجلات کودک همچون فصلنامه پاپالو به‌دلیل تنوع محتوایی، طراحی جذاب و به‌روز بودن، ابزار آموزشی بی‌نظیری هستند. درحالی که کتاب‌ها معمولاً حول یک موضوع واحد می‌چرخند، مجلات می‌توانند در یک شماره ترکیبی از داستان، شعر، کاردستی، بازی و آموزش را ارائه دهند.”

او که کارشناسی نرم‌افزار کامپیوتر دارد اما به دلیل علاقه به حوزه کتاب و مطالعه مسئولیت یک کتابخانه روستایی را بر عهده گرفته است افزود: “این تنوع محتوایی باعث می‌شود کودکان با سلیقه‌های مختلف، محتوای مورد علاقه خود را در نشریه پیدا کنند. تصاویر رنگارنگ و صفحه‌آرایی خلاقانه مجلات، جذابیت بصری فوق‌العاده‌ای ایجاد می‌کند که برای گروه سنی خردسال بسیار مهم است. نکته کلیدی دیگر، دوره‌ای بودن انتشار مجلات است که حس انتظار و شوق را در کودکان ایجاد می‌کند و آن‌ها را به خوانندگان مشتاق تبدیل می‌کند.”

به گفته این کارشناس، یکی از مزایای کلیدی مجلات، قابلیت تعاملی بودن آن‌هاست: “بسیاری از مجلات کودک فعالیت‌های مشارکتی مانند کاردستی، نقاشی و معما دارند که هم مهارت‌های حرکتی ظریف کودکان را تقویت می‌کنند و هم فرصتی برای تعامل بیشتر والدین و کودکان ایجاد می‌کنند. این ویژگی‌ها مجلات را به ابزاری همه‌جانبه برای رشد شناختی، عاطفی و اجتماعی کودکان تبدیل می‌کند.”

این مربی با اشاره به تأثیر بلندمدت این رسانه بر رشد کودکان گفت: “کودکانی که از سنین پایین با مجلات باکیفیت آشنا می‌شوند، نه‌تنها مهارت‌های زبانی و شناختی بهتری پیدا می‌کنند، بلکه به‌طور طبیعی به مطالعه علاقه‌مند می‌شوند. این علاقه می‌تواند در سال‌های بعدی تحصیل آن‌ها را به خوانندگانی حرفه‌ای تبدیل کند.”

گل‌حسنی با ابراز نگرانی از کاهش توجه به مجلات کاغذی در عصر دیجیتال هشدار داد: “متأسفانه امروزه بسیاری از والدین و کودکان در دام گوشی‌های هوشمند افتاده‌اند. این درحالی است که مطالعات نشان می‌دهد یادگیری از طریق رسانه‌های چاپی برای خردسالان مؤثرتر است و به رشد شناختی آن‌ها کمک بیشتری می‌کند. مجلات کودک با طراحی خاص خود می‌توانند جایگزین مناسبی برای محتوای دیجیتال باشند.”

فصلنامه پاپالو؛ مدرسه کوچک اخلاق برای کودکان پیش‌دبستانی!

یک مجله کودکانه مانند پاپالو می‌تواند مهربانی، صداقت و مسئولیت‌پذیری را بدون نصیحت و شعار به کودکان بیاموزد. مفاهیم اخلاقی باید از طریق داستان‌های جذاب، شخصیت‌های دوست‌داشتنی، بازی‌های تعاملی و شعرهای ساده به کودکان منتقل شود.

الناز بابایی آموزگار دوره ابتدایی مدارس تبریز که علاقمند به حوزه پیش‌دبستانی نیز هست در گفت‌وگویی با سایت تربیت و یادگیری کودک گفت: “کودکان در این سن، مفاهیم انتزاعی را به‌سختی درک می‌کنند، اما از طریق قصه‌گویی غیرمستقیم، بازی و مشارکت عملی، می‌توانند این ارزش‌ها را درونی کنند.”

وی معتقد است: “۶ روش مؤثر آموزش مفاهیم اخلاقی از طریق مجله‌های کودکانه همچون فصلنامه پاپالو می‌تواند بدین ترتیب باشد:

۱. داستان‌های غیرمستقیم با پیام اخلاقی

– به‌جای گفتن «مهربان باش»، داستان یک بچه‌گربه که اسباب‌بازی‌اش را با دوستش تقسیم می‌کند، الگوی عملی مهربانی را نشان می‌دهد.

۲. شخصیت‌های ثابت و همذات‌پندار

– شخصیت‌هایی مثل «نوشینِ نگران» یا «پندارِ راستگو» که در هر شماره با چالش‌های اخلاقی روبه‌رو می‌شوند و کودک را به فکر وامی‌دارند.

۳. بازی‌های تصمیم‌گیری اخلاقی

– صفحه‌ای با سؤال: «اگر دوستت ناراحت باشد، چه کار می‌کنی؟» گفت‌وگوی والد-کودک را تقویت می‌کند.

۴. شعر و ترانه‌های اخلاق‌محور

– اشعار ساده درباره کمک به دیگران یا مراقبت از طبیعت، در حافظه کودک ثبت می‌شود.

۵. فعالیت‌های عملی کوچک

– چالش‌هایی مثل «سه کار مهربانانه این هفته» که کودک را به عمل تشویق می‌کند.

۶. نقش والدین در تعمیق یادگیری

– همراهی والدین در خواندن مجله و تحسین رفتارهای اخلاقی کودک، تأثیر آموزش را چندبرابر می‌کند.

وی در پایان یادآور شد: “مجله، یک بازیگر کلیدی در تربیت اخلاقی نوآموزان است. پاپالو و مجلات مشابه می‌توانند با ترکیب خلاقیت، بازی و مشارکت خانواده، فضایی امن و جذاب برای پرورش نسلی مهربان، صادق و مسئولیت‌پذیر فراهم کنند. آموزش نکات تربیتی و اخلاقی به کودکان، نیازمند ابزارهایی است که با زبان خودشان سخن بگویند. لذا من معتقدم پاپالو نه‌فقط یک مجله، بلکه یک “همراه تربیتی” هوشمند برای والدین و مربیان است.”

قصه‌گویی؛ پلی به سوی تربیت نسل فردا

در جهانی که فناوری با سرعت نور پیش می‌رود، هنوز هم قصه‌گویی سنتی یکی از مؤثرترین ابزارهای تربیتی و آموزشی برای کودکان محسوب می‌شود.

محبوبه کلبعلی مربی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و مدرس دانشگاه با بیان این نکته گفت: “قصه‌ها نه‌تنها دروازه‌ای به دنیای تخیل هستند، بلکه مهم‌ترین مفاهیم زندگی را در قالبی شیرین و ماندگار به کودکان می‌آموزند. در عصری که صفحات نمایش جایگزین کتاب‌های رنگارنگ شده‌اند، بسیاری از متخصصان کودک نگران کاهش قدرت تخیل و خلاقیت در نسل جدید هستند. اما هنوز هم روش‌هایی وجود دارد که می‌تواند کودکان را به دنیای پر رمز و راز تخیل بازگرداند. یکی از این روش‌ها، هنر دیرینه قصه‌گویی است که قرن‌هاست در فرهنگ‌های مختلف جایگاه ویژه‌ای داشته است.”

وی که در زمینه قصه‌گویی و داستان‌نویسی برای کودکان از تجارب خوبی برخوردار است در باره نقش مربی به عنوان راهنمای سفر خیال‌انگیز برای کودکان معتقد است: “کودکان مانند لوح‌های سفید و پاکی هستند که آماده دریافت هرگونه نقش و نگاری هستند. قصه‌گویی این فرصت را به ما می‌دهد که زیباترین و معنوی‌ترین نقش‌ها را بر این لوح‌های پاک ترسیم کنیم.”

به گفته این مربی، زمانی که یک قصه‌گو خودش با دنیای قصه ارتباط عمیقی برقرار کند، می‌تواند کودکان را به بهترین شکل ممکن با خود همراه سازد. وی در همین ارتباط افزود: “وقتی من به عنوان مربی ابتدا خودم قصه را باور می‌کنم و در آن غرق می‌شوم، بچه‌ها هم به راحتی با من همراه می‌شوند و این سفر خیالی برایشان به تجربه‌ای فراموش‌‌ نشدنی تبدیل می‌شود.”

او در ادامه به جایگاه تخیل به عنوان موهبتی که با قصه‌گویی شکوفا می‌شود اشاره کرد و یادآور شد: “کودکان به طور طبیعی موجوداتی کنجکاو و خیال‌پرداز هستند. قصه‌ها این توانایی را دارند که دنیای درونی آن‌ها را گسترش دهند و افق‌های جدیدی پیش رویشان بگشایند.”

این مربی در ادامه توضیح می‌دهد که چگونه می‌توان با استفاده از ابزارهای ساده، این تجربه را برای کودکان غنی‌تر کرد: “گاهی با کمک مقوا و کمی رنگ، ماسک شخصیت‌های قصه را می‌سازیم. گاهی از بچه‌ها می‌خواهیم که نقش شخصیت‌ها را بازی کنند. حتی گاهی بدون هیچ ابزاری، فقط با تغییر صدا و بیان احساسات، قصه را چنان جذاب می‌کنیم که بچه‌ها کاملاً در آن غرق می‌شوند.”

وی تأکید می‌کند که قصه‌گویی بدون ابزار نیز می‌تواند به پرورش قوه تخیل کودکان کمک شایانی کند. کلبعلی در این ارتباط میگوید: “وقتی شما فقط با کلمات قصه را تعریف می‌کنید، ذهن کودک فعالانه شروع به خلق تصاویر و صحنه‌ها می‌کند. این فرآیند نه‌تنها خلاقیت را تقویت می‌کند، بلکه به رشد شناختی و زبانی کودک نیز کمک می‌کند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای قصه‌گویی، انتقال غیرمستقیم مفاهیم اخلاقی و اجتماعی است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، از قصه به عنوان یک ابزار آموزشی قوی استفاده می‌شود. در فرهنگ خودمان نیز از دیرباز قصه‌ها نقش مهمی در تربیت کودکان داشته‌اند. تأثیر یک قصه خوب گاهی از ساعت‌ها سخنرانی و نصیحت بیشتر است.”

او که دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی نیز هست ادامه می‌دهد: “کودکان به راحتی با شخصیت‌های قصه ارتباط برقرار می‌کنند و از آن‌ها درس می‌گیرند. چه‌بسا مسائل پیچیده‌ای مانند عدالت، مهربانی، شجاعت و حتی حقوق شهروندی را بتوان از طریق قصه‌گویی به کودکان آموخت. یکی از زیباترین جنبه‌های قصه‌گویی، ایجاد ارتباط عمیق عاطفی بین قصه‌گو و کودک است. هر قصه‌ای دنیایی از احساسات است. شادی، غم، ترس، امید و هیجان همگی در قصه‌ها وجود دارند. من سعی می‌کنم با لحن صدا و حالات چهره‌ام این احساسات را به کودکان منتقل کنم. وقتی بچه‌ها را تشویق می‌کنم که در بیان قصه مشارکت کنند، این ارتباط عاطفی عمیق‌تر هم می‌شود.”

این مربی در پایان، خاطره‌ای زیبا از قصه‌گویی کتاب *«یکی بود»* اثر سوسن طاقدیس تعریف می‌کند: “این قصه حالت نمایشی دارد و هر بار که آن را برای بچه‌ها تعریف می‌کنم، با چنان شور و هیجانی همراه می‌شوند که گویی خودشان بخشی از داستان هستند. چهره‌های آن‌ها در طول قصه گویای تمام احساسات است. اما جالب اینجاست که من هر بار بیشتر از بچه‌ها مجذوب این قصه می‌شوم. انگار رازی در این قصه نهفته است؛ رازی که به ما یادآوری می‌کند “یکی هست” که صدای همه را می‌شنود، حتی صدای کوچک‌ترین موجودات را درک می‌کند. یادمان باشد در دنیای پرشتاب امروز، شاید قصه‌گویی سنتی به نظر برخی کاری قدیمی و منسوخ باشد. اما حقیقت این است که قصه‌ها هرگز نمی‌میرند. آن‌ها زنده‌اند و هر روز به شکل‌های جدیدی خود را به زندگی ما وارد می‌کنند. شاید وقت آن باشد که دوباره به این هنر اصیل برگردیم.”