داستان‌گویی و نقش‌آفرینی؛ کلید طلایی رشد خلاقیت در نوآموزان

یک مربی مجرب در حوزه کودکان پیش دبستانی اعتقاد دارد داستان‌گویی و نقش‌آفرینی از مؤثرترین روش‌ها برای پرورش خلاقیت و مهارت‌های اجتماعی کودکان است.

نسیم آیینه دار مربی منطقه ۵ آموزش و پرورش تهران در باره ارتباط بین قصه‌گویی و ارتباط آن با پرورش خلاقیت نوآموزان می‌گوید: “داستان‌گویی و نقش‌آفرینی فرصتی استثنایی برای رشد خلاقیت کودکان فراهم می‌آورد. وقتی کودکان تشویق می‌شوند داستان‌های خود را خلق کنند و شخصیت‌های مختلف را بازی کنند، نه تنها مهارت‌های زبانی آنان تقویت می‌شود، بلکه یاد می‌گیرند چگونه از احساسات و حواس خود در بیان داستان استفاده کنند. شروع با داستان‌های ساده و شناخته شده می‌تواند اعتمادبه‌نفس کودکان را برای خلق داستان‌های جدید افزایش دهد.”

او در ادامه به موضوع گفتگو با کودکان پرداخته و می‌افزاید: “بحث و گفتگو درباره احساسات پس از اجرای نمایش نیز نقش مهمی در رشد عاطفی کودکان دارد. این گفتگوها به کودکان کمک می‌کند تا احساسات خود و دیگران را بهتر درک کنند و یاد بگیرند چگونه این احساسات را در موقعیت‌های مختلف مدیریت کنند. مربیان می‌توانند با پرسش‌های هدفمند، کودکان را به تفکر درباره تجربیات خود ترغیب کنند.”

آیینه‌‌دار در ادامه یادآور شد: “تشویق به خودبیانی و خلاقیت نیز از دیگر جنبه‌های مهم نمایش‌های خلاقانه است. وقتی به کودکان اجازه داده می‌شود احساسات و ایده‌های خود را از طریق نقاشی، آواز و بازی‌های نمایشی بیان کنند، نه تنها اعتمادبه‌نفس آنان افزایش می‌یابد، بلکه مهارت‌های حل مسئله و تفکر انتقادی آنان نیز تقویت می‌شود. این روش‌ها به ویژه برای کودکانی که در بیان کلامی احساسات خود مشکل دارند، بسیار مفید است.”

نقاشی و گفت‌وگو می‌تواند دنیای کودکان را تغییر دهد

در دنیای امروز که کودکان با انواع استرس‌ها و نگرانی‌های ناشی از محیط اطراف خود مواجه هستند، استفاده از روش‌های خلاقانه مانند نقاشی، کاردستی و گفت‌وگوی هدفمند می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سلامت روانی و عاطفی کودکان داشته باشد.

مرضیه اسکندری معلم و مربی باسابقه حوزه کودکان با چهار دهه تجربه فعالیت با بیان این مطلب گفت: “نقاشی کردن به کودکان کمک می‌کند تا احساسات پیچیده خود را که شاید نتوانند به راحتی در قالب کلمات بیان کنند، برون‌ریزی کنند. وقتی کودک یک صحنه ترسناک را نقاشی می‌کند، در واقع در حال پردازش آن تجربه است.”

این معلم و مربی معتقد است: “گفت‌وگوی صمیمانه و بدون قضاوت با کودکان درباره نگرانی‌هایشان نیز نقش کلیدی در کاهش اضطراب آن‌ها دارد. والدین می‌توانند با طرح سؤالات ساده مانند “امروز چه چیزی تو را ناراحت کرد؟” یا “دلت می‌خواهد درباره چه چیزی با هم حرف بزنیم؟” فضای امنی برای بیان احساسات فرزندانشان ایجاد کنند. فعالیت‌های گروهی مانند ساخت کاردستی‌های مشترک نیز نه‌تنها مهارت‌های اجتماعی کودکان را تقویت می‌کند، بلکه به آن‌ها می‌آموزد که چگونه می‌توان با کمک دیگران بر مشکلات غلبه کرد.”

اسکندری توصیه می‌کند در این فعالیت‌ها حتماً به کودکان اجازه داده شود تا ایده‌های خود را آزادانه بیان کنند و در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت داشته باشند.

کتاب کوچک پاپالو؛ مدرسه‌ای برای مهارت‌های بزرگ زندگی کودکان است

بخش داستانی مجله کودک «پاپالو» که به شکل یک کتاب کوچک و مستقل در هر شماره منتشر می‌شود، نقش مهمی در تقویت مهارت‌های زندگی کودکان پیش‌دبستانی ایفا می‌کند و آن‌ها را برای مواجهه هوشمندانه با موقعیت‌های اجتماعی آماده می‌سازد.

دلارام حاجی ابوالحسن، فعال حوزه کودک و نوجوان و تسهیل‌گر مهارت‌های زندگی کودکان با بیان این مطلب گفت: “مجله پاپالو با در نظر گرفتن نیازهای رشد ذهنی و عاطفی کودکان، در هر شماره خود یک کتاب کوچک داستانی مستقل را منتشر می‌کند. این کتاب‌ها که روایت‌گر ماجراهایی جذاب، کودک‌پسند و پرمفهوم‌اند، ابزار مؤثری برای آموزش غیرمستقیم مهارت‌های زندگی محسوب می‌شوند. وجود داستان مستقل در قالب کتاب به‌ویژه موجب تقویت توانایی گوش دادن و پیگیری موضوعات داستانی در کودکان می‌شود؛ مهارتی که آن‌ها را در موقعیت‌های زندگی روزمره، برای دریافت بهتر اطلاعات و تمرکز بالا آماده می‌سازد.”

وی در همین ارتباط افزود: “از سوی دیگر، این داستان‌ها معمولاً در دل خود موقعیت‌های چالش‌برانگیز اجتماعی را روایت می‌کنند. از همکاری و احترام، تا صبر و مسئولیت‌پذیری؛ همه در قالب موقعیت‌هایی ساده، اما اثرگذار ارائه می‌شوند. این سبک روایت، کودکان را با ارزش‌های اجتماعی آشنا می‌کند و راهکارهای درست زندگی را به زبان خودشان به آن‌ها می‌آموزد. کتاب‌های کوچک پاپالو همچنین بستر مناسبی برای پرورش تفکر انتقادی و مهارت حل مسئله هستند. کودک با انتخاب‌های شخصیت داستان روبه‌رو می‌شود، درباره پیامدهای آن فکر می‌کند و در ذهن خود جایگزین‌های ممکن را بررسی می‌کند.”

حاجی ابوالحسن سپس یادآور شد: “از سوی دیگر، مواجهه کودک با دنیای خیالی و شخصیت‌های گوناگون، موجب رشد تخیل و خلاقیت او می‌شود؛ توانمندی‌هایی که پایه‌ساز نوآوری، انعطاف ذهنی و حل مسئله در آینده هستند. در نهایت، این داستان‌ها با خلق موقعیت‌های احساسی مختلف، به کودک کمک می‌کنند تا احساسات خود را بشناسد، تحلیل کند و آن‌ها را بهتر مدیریت کند؛ از ترس و خجالت گرفته تا شادی، غم و خشم. این ابتکار هوشمندانه مجله پاپالو نشان می‌دهد که کتاب، حتی اگر کوچک باشد، می‌تواند تأثیری بزرگ بر زندگی و آینده کودکان داشته باشد.”

محتوای مناسب مجلات، پل ارتباطی بین والدین و فرزندان است

در دنیای امروز که زمانِ باکیفیتِ والدین و کودکان محدود شده است، مجلات کودک همچون پاپالو می‌توانند به ابزاری مؤثر برای افزایش تعامل و تقویت رابطه عاطفی تبدیل شوند. اما سؤال اینجاست که چه نوع محتوایی در این مجلات می‌تواند گفت‌وگو و مشارکت بین کودک و والدین را بیشتر کند؟

مهری رنجبر مدیر دبستان دکتر محمد حسین کیهانی اسلامشهر که از تجربه فعالیت برای چند هزار کودک پیش‌دبستانی در این منطقه برخوردار است گفت: “از فعالیت‌های مشترک و داستان‌های گفت‌وگو محور تا آزمایش‌های علمی ساده و تصاویر جذاب، می‌تواند راهکارهای عملی برای ایجاد ارتباطی عمیق‌تر میان کودکان و والدین محسوب شود. تحقیقات نشان داده‌اند که تعامل فعال والدین با کودکان در حین مطالعه، نه تنها مهارت‌های زبانی و شناختی آنها را تقویت می‌کند، بلکه روابط عاطفی را نیز مستحکم‌تر می‌سازد. بر همین اساس، بسیاری از مجلات کودک، امروزه به تولید محتوای تعاملی و مشارکتی روی آورده‌اند تا فضایی برای گفت‌وگو و همکاری بین والدین و فرزندان ایجاد کنند.”

وی در همین رابطه به فعالیت‌های مشترک اشاره کرد و افزود: “پازل‌های ساده، جورچین‌ها و نقاشی‌های گروهی از جمله محتواهایی هستند که کودک و والد را به همکاری تشویق می‌کنند. همچنین، آزمایش‌های علمی امن و جذاب، مانند ساخت آتشفشان کوچک با جوش‌شیرین، می‌توانند لحظات شاد و آموزنده‌ای را برای خانواده‌ها خلق کنند. داستان‌هایی با “پایان باز” یا شخصیت‌های پرسشگر، والدین را ترغیب می‌کنند تا از کودک خود بپرسند: “به نظر تو این شخصیت چه کار باید بکند؟” این گونه محتواها، به جای یکطرفه بودن، فضایی پویا برای تبادل نظر ایجاد می‌کنند. از سوی دیگر، یک عکس رنگارنگ از حیوانات یا یک منظره فانتزی می‌تواند بهانه‌ای برای گفت‌وگو درباره طبیعت، احساسات یا حتی خاطرات خانوادگی باشد. تحقیقات تأکید می‌کنند که حرف زدن درباره تصاویر به رشد زبانی کودکان کمک شایانی می‌کند.”

این مدیر با تجربه در حوزه کودکان که از سابقه فعالیت در دو حوزه پیش دبستانی و دبستان برخوردار است در ادامه تأکید کرد: “والدین باید به سؤال کردن از بچه‌ها اهمیت بدهند زیرا که پرسش‌های مناسب زمینه گفت‌وگو را برای بچه‌ها باز می‌کند. بخش‌های پرسش و پاسخ مانند “اگر جای این شخصیت بودی، چه کار می‌کردی؟” یا “تو چه رنگی را دوست داری و چرا؟” می‌توانند گفت‌وگوهای عمیق‌تری بین کودک و والدین ایجاد کنند.”

او در پایان یاداور شد: “مجلات کودک مانند نشریه پاپالو، اگر هوشمندانه طراحی شوند، می‌توانند به ابزاری ارزشمند برای کمک به ارتباط خانواده‌ها تبدیل شوند. محتوای تعاملی، نه تنها خواندن را لذت‌بخش‌تر می‌کند، بلکه خاطرات شیرین مشترک می‌سازد که سال‌ها در ذهن کودکان باقی می‌ماند.”

طبیعت بهترین کلاس برای کودکان پیش‌دبستانی است

در عصری که آموزش سنتی به تنهایی پاسخگوی نیازهای یادگیری کودکان نیست، گردش‌های علمی به عنوان یک روش آموزشی مؤثر و ماندگار خودنمایی می‌کنند.

سمیرا سادات میرطاهری مربی پیش‌دبستانی که تجربه حضور در یکی از کارگاه‌های مرکز تربیت و یادگیری کودک را نیز در کوله‌بار خود دارد با بیان این مطلب گفت: “کودکان در محیط بیرون از کلاس با مشاهده، مصاحبه، نمونه‌برداری و فعالیت‌های گروهی، مفاهیم را به‌صورت عینی تجربه می‌کنند. این روش نه‌تنها همکاری و نشاط را افزایش می‌دهد، بلکه آموخته‌ها را برای مدت‌ها در ذهن آن‌ها نگه می‌دارد. لذا مربیان برای بهره‌برداری حداکثری، باید پیش از گردش، مفاهیم مرتبط را آموزش دهند و پس از آن نیز با بحث و جمع‌بندی، یادگیری را تثبیت کنند. یک ساعت آموزش قبل از گردش و یک ساعت بحث بعد از آن، تأثیر این تجربه را چند برابر می‌کند.”

وی که تجربه فعالیت در منطقه ۱۷ شهر تهران را با خود به همراه دارد در ادامه تأکید کرد: “طبیعت بهترین آزمایشگاه برای کودکان است. پرندگان، حشرات، کوه‌ها و درختان همگی کنجکاوی ذاتی آن‌ها را برمی‌انگیزند و آن‌ها را به کاوشگران کوچک تبدیل می‌کنند.”

با این حال، او به چالش‌های پیش‌رو نیز اشاره می‌کند: “امروزه با توجه به مشکلات رفتاری برخی کودکان و نگرانی‌های ایمنی، همراهی خانواده‌ها و همکاری اولیا ضروری است. بدون این حمایت، اجرای یک گردش علمی مؤثر سخت خواهد بود. متأسفانه در پیش‌دبستانی، عواملی مانند:
– ترس از حوادث احتمالی
– کمبود وقت و هزینه
– عدم همکاری کادر اجرایی
– نگرش نادرست برخی خانواده‌ها
اجرای این برنامه‌ها را با دشواری مواجه کرده است. البته با وجود این چالش‌ها، ارزش آموزشی و هیجان گردش‌های علمی به قدری بالاست که باید برای رفع موانع آن تلاش کنیم.”

میرطاهری در پایان یاداور شد: “کارشناسان معتقدند که تلفیق آموزش، طبیعت و بازی نه‌تنها اشتیاق کودکان به یادگیری را افزایش می‌دهد، بلکه مهارت‌های اجتماعی و شناختی آن‌ها را نیز تقویت می‌کند.”

تعامل فعال کودکان در آزمایش‌های علمی، تقویت‌کننده خلاقیت و کنجکاوی 

عطیه احمدزاده، مربی پیشکسوت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، معتقد است مشارکت مستقیم کودکان در انجام آزمایش‌های علمی نه‌تنها مهارت‌های فکری آن‌ها را تقویت می‌کند، بلکه حس کشف و هیجان یادگیری را در آن‌ها زنده نگه می‌دارد.

این مربی باتجربه با اشاره به اهمیت تعامل کودکان در فرآیند آزمایش‌های علمی گفت: “کودکان باید در انجام آزمایش‌ها نقش فعالی داشته باشند؛ مثلاً مواد را خودشان مخلوط کنند یا نتایج را پیش‌بینی کنند. این روش یادگیری، تأثیر عمیق‌تری بر ذهن آن‌ها می‌گذارد.”

وی همچنین به اهمیت محیط اجرای آزمایش‌ها اشاره کرد و افزود: “فضاهای باز یا مکان‌های با سطح قابل شست‌وشو، بهترین گزینه برای این فعالیت‌ها هستند، چرا که به کودکان آزادی عمل بیشتری می‌دهند و نگرانی از کثیف‌کاری را کاهش می‌دهند.”

این مربی و نویسنده کتاب در حوزه دانش زیست‌شناسی برای کودکان و نوجوانان در پایان گفت: “هدف نهایی آزمایش‌های علمی، ایجاد علاقه و انگیزه در کودکان است تا آن‌ها را به انسانی کنجکاو، خلاق و علم‌دوست تبدیل کند.”